Lăng mộ Nguyễn Thông

Mộ chí của Nguyễn Thông xây cất dưới chân núi Ngọc Sơn (núi Cố) thuộc thôn Ngọc Lâm, phường Phú Hài, thành phố Phan Thiết. Khu lăng mộ đã được Nhà nước xếp hạng di tích lịch sử năm 1999.

Nguyễn Thông sinh ngày 28 tháng 5 năm 1927 tại làng Bình Thạnh, tổng Thạch Hội Hạ, huyện Tân Thạnh, phủ Tân An, tỉnh Gia Định (nay thuộc tỉnh Long An). Ông là ngừơi học rộng, tài cao, được triều đình Huế giao giữ nhiều chức vụ quan trọng và được bổ nhiệm làm quan ở một số tỉnh, trong đó có tỉnh Bình Thuận, Vĩnh Long, Quảng Ngãi. Tuy làm quan trong triều nhưng ông rất căm thù thực dân Pháp. Những năm ở Bình Thuận Nguyễn Thông đã có ý thức chuẩn bị kế hoạch xây dựng căn cứ chống Pháp lâu dài. Ông đã đi rất nhiều nơi trong tỉnh Bình Thuận, đã phát hiện nhiều khu vực đất đai trù phú như khu vực sông La Ngà, Đức Linh và chính những điều tai nghe mắt thấy sau này để lại cho ra đời nhiều tác phẩm văn thơ hay. Nguyễn Thông đã tập hợp dân “tị địa” lập ra Đồng Châu xã để tạo cho họ có tổ chức tương tự làm ăn sản xuất ổn định cuộc sống tại Bình Thuận sau khi lánh từ trong Nam ra.

Nguyễn Thông cất nhà tại Phan Thiết và coi đây là quê hương thứ hai của mình (khu vực di tích Dục Thanh hiện nay). Năm 1880 ông cất thêm một ngôi nhà nhỏ đặt tên “Ngọa Du sào” nghĩa là “Tổ nằm chơi” để đọc sách làm thơ. Đến nay trong “Ngọa Du sào” vẫn còn hai câu liễn của Nguyễn Tư Giãn tặng Nguyễn Thông cũng là hiện vật trong khu di tích Dục Thanh. Là nhà trí thức yêu nước, với vốn tích lũy nhiều, đi nhiều và hiểu biết nhiều, ông đã làm nhiều thơ văn và ra đời hàng chục quyển của các bộ “Ngọa Du sào tập”, “Kỳ xuyên văn sao”, “Dưỡng chính lục”...

Những năm tháng cuối đời Nguyễn Thông đã để lại cho bạn bè, gia đình và nhân dân Phan Thiết tấm lòng kính yêu. Ông mất ngày 7 tháng 7 năm 1884 (Tức ngày 27/8 năm Giáp Thân). Là nhà trí thức yêu nước, nhà thơ, nhà văn và nhà hoạt động xã hội có ảnh hưởng lớn ở miền Nam nước ta nửa đầu thế kỷ XIX. Sau khi mất, theo nguyện vọng khi còn sống, ông được gia đình, bạn bè chôn cất dưới chân núi Cố. Núi Cố có nhiều cây cối, chim chóc, dưới chân núi là biển cả tạo nên phong cảnh sơn thủy hữu tình.

Ngôi mộ được xây giản dị, gần gũi như tấm lòng và con người của ông. Mộ có chiều dài 9,45m rộng 6,35 m phần chính mộ đắp hình con lân như những ngôi mộ người xưa. Trên mộ có tấm bia bằng đá, khắc chữ Hán, nội dung trên bia là bài văn bia do chính Nguyễn Thông viết :

“...Sau khi ta trăm tuổi rồi, hồn phách còn nhớ đến núi này chăng? hoặc rốt cuộc cũng về chốn không còn gì chăng? Điều đó đều không thể biết được. Còn như trăng biển, buồm ngư phủ, chòi tiều phu vẽ lạ của khói mây thay đổi, hình thù của thuồng luồng chập chờn, sau này cảnh đó có thể giúp vào cuộc thưởng thức của tao nhân du khách vậy.”.

Hàng năm, mỗi độ Xuân về, người dân Phan Thiết và Long An (nơi ông sinh ra) cùng du khách khắp nơi đều viếng mộ ông. Giữa không gian lãng đãng khói hương và trầm mặc của thiên nhiên, nghiêng mình bên người xưa âu cũng là một nét đẹp văn hóa đầu năm mới của người phương Nam!

al,