Chùa Thái Cam

Di tích có tên là chùa Tân Khai “Tân Khai linh tự”, song đã từ lâu nhân dân ở đây thường gọi là chùa Thái Cam vì ở đây: “… có một cái giếng cổ nước rất thơm ngọt, gọi là giếng Thái Cam, nên chùa gọi là chùa Thái Cam”.

Chùa Thái Cam được xây dựng vào năm Minh Mệnh thứ 3 (1822) cùng thời với thôn Tân Khai. Tấm bia “Thái Cam tự bi” niên hiệu Thiệu Trị thứ 5 (1845) cho biết rõ: “… Phía ngoài thành xưa có chùa Thái Cam, vốn là bãi bể nương dâu nay biến thành chùa. Theo sách xưa (của nhà vua) vào năm Giáp Tý, niên hiệu Gia Long thứ 3, bắt đầu xây dựng  thành trì, mở mang bờ cõi, đến năm Nhâm Ngọ, niên hiệu Minh Mệnh thứ 3 mới xây dựng xong thành ốc, tiếp tục đăng ký hộ khẩu (theo cách nói xưa là vào sổ đinh). Phía ngoài thành có đền Tân Khai. Đó là tên cũ vậy. Rồi xây dựng chùa Thái Cam, đó cũng là tên cũ. Chùa ở phía trái của đền thờ thần, chùa ôm lấy núi Nùng, có sông Nhị bao quanh, hướng quay về phía đồng ruộng và gần con đường lớn…”.

Trong bia “Bản tự chân lục bi ký” dựng năm Ất Tỵ cũng cho biết : “…Đất này vốn thuộc thành Đông Quan xưa của nhà Hậu Lê, nay là đất Hà Nội. Năm Nhâm Ngọ, niên hiệu Minh Mệnh thứ 3, triều đình tuyển mộ dân đinh khai khẩn đất này, dần thành thôn xóm, dân trong thôn bèn lập đền thần, chùa phật, để thờ cúng, cũng năm đó chùa xây dựng xong”.

Bia “Thái Cam tự bi” niên hiệu Bảo Đại thứ 10 (1935) cũng ghi: “… Xưa, vào năm Giáp Tý, niên hiệu Gia Long tổ tiên ta ở thôn này đã tập hợp dân chúng xây dựng mới cho làng ta ở phía ngoài thành Thăng Long, trong làng có đình, bên cạnh đình có chùa Thái Cam. Đất này có núi Nùng bao quanh, có sông Nhị, uốn quanh phía trước, thật là cảnh đẹp thiên tạo…”.

Như vậy, văn bia đã cho biết rõ, địa điểm dựng chùa hiện nay chính là đất khu phía đông hoàng thành Thăng Long thời Lê, và cụ thể hơn - vùng đất này là nơi đồn trại của quân đội. Khi vua Gia Long lên ngôi, cho phá thành nhà Lê, xây lại thành nhỏ hơn kích thước vòng thành ngoài (gạt một phần lớn phần phía tây và một phần phái đông hoàng thành nhà Lê ra ngoài). Khu vực này là phần đất bị dử a, và trở thành hoang phế. Đến năm 1822, thôn Tân Khai được tái lập, và chùa Thái Cam ra đời.

Trong qúa trình tồn tại, chùa Thái Cam đã nhiều lần bị phá huỷ do hoả hoạn các năm 1828, 1837, đặc biệt là trong những ngày đầu của cuộc kháng chiến chống Pháp, chùa đã bị hư hỏng nặng, chỉ duy có toà nhà Mẫu còn giữ nguyên được quy mô kiến trúc từ năm Bảo Đại thứ 8 (1933). Kiến trúc hiện nay của chùa là kết quả của lần trùng tu vào năm 1954.

Chùa Thái Cam ngoài thờ Phật, thờ Mẫu, còn thờ vọng danh tướng Trần Hưng Đạo, vị anh hùng dân tộc kiệt xuất ở thế kỷ XIII, đã có công ba lần đánh bại quân Nguyên - Mông xâm lược.

Nằm trong khu phố cổ Hà Nội, chùa Thái Cam có khuôn viên tương đối rộng rãi. Tổng thể mặt bằng chùa bao gồm: cổng- chùa chính- nhà Tổ - nhà Mẫu tạo thành một khuôn viên khép kín. Trước chùa, bên trái và phía sau đều có sân gạch bao quanh.

Cổng chùa có thể đi hai lối khác nhau. Cổng chính bên phố Hàng Vải, chung lối đi với đình, cổng phụ ở phố Hàng Gà dẫn vào khu nhà mẫu, nhà tổ. Cổng xây gạch kiểu giả vòm, đổ mái bằng, có 4 trụ, bên trên cổng đắp cuốn thư ghi 4 chữ Hán: “Tân Khai linh tự” (chùa thiêng Tân Khai).

Chùa chính hình chữ “Đinh”, gồm tiền đường và thượng điện. Tiền đường 5 gian, xây kiểu hai tầng bốn mái chồng diêm, mái lợp ngói ta, đỉnh bờ nóc đắp hình mặt trời lửa và 4 chữ Hán “Thái Cam thiền tự”. Bộ khung bằng bê tông làm giả kiểu vì truyền thống, phía trước tiền đường treo bức y môn chạm thủng kiểu chân quỳ dạ cá với các hình “tứ linh”  được sơn son thiếp vàng lộng lẫy. Gian giữa đặt một hương án, hai bên xây bệ cao đặt tượng Đức Ông và Đức Thánh Hiền.

Thượng điện gồm 3 gian dọc. Các vì bằng bê tông cũng được làm mô phỏng cách thức vì cổ truyền. Từ ngoài vào, xây các bệ gạch cao dần làm nơi đặt tượng Phật. Trên cùng là 3 pho Tam Thế, rồi đến A Di đà toạ thiền, tiếp theo là tượng Di Lặc, Tuyết Sơn, Ngọc Hoàng Thượng Đê,s Nam Tào, Bắc Đẩu và toà Cửu Long với Thích Ca sơ sinh. Hai bệ hai bên tường là Thập điện Diêm Vương.

Nhà Mẫu - nhà Tổ vẫn giữ được kiến trúc vào lần tu sửa cuối cùng năm 1838theo kiểu “trùng thềm điệp ốc” với các bộ vì kèo bằng gỗ và kết cấu cổ truyền. Các nếp nhà này lòng khá rộng, tạo không gian kiến trúc riêng biệt trong khu phố cổ Hà Nội.

Là ngôi chùa ra đời và đầu thế kỷ XIX, chùa Thái Cam vẫn bảo lưu được một số lượng di vật đa dạng, phong phú về thể loại và chất liệu, như hệ thống tượng tròn, bia đá, chuông đồng, hoành phi, câu đối mang giá trị lịch sử, văn hoá tiêu biểu của thủ đô Hà Nội. Các pho tượng tròn của chùa được tạo tác khéo léo, đạt tính chuẩn mực, thẩm mỹ cao… Đặc biệt, chùa còn lưu giữ được 13 tấm bia đá - đây là nguồn tư liệu thành văn quý giá, giúp các nhà nghiên cứu không chỉ tìm hiểu về niên đại ra đời và những lần trùng tu, sửa chữa  của chùa mà còn là nguồn sử liệu monh chứng cho vị trí của toà thành Thăng Long thời Lê, và về hiện tượng nông thôn hoá đô thị cổ Thăng Long hồi đầu thế kỷ XIX.

Chùa Thái Cam cùng với hệ thống các di tích trong khu vực này như chùa Cầu Đông, đình Đức Môn, đình Đông Môn, hội quán Phúc Kiến …vv đã giúp các nhà nghiên cứu hoạch định địa giới kinh thành Thăng Long thời Lê - Nguyễn và hoạch định địa giới khu phố cổ Hà Nội. Chùa Thái Cam là một di tích quan trọng xứng đáng được trân trọng, bảo vệ. Di tích đã được Bộ Văn hoá Thông tin công nhận năm 1990.